گروه درسی رایانه دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی از سال 1369 فعالیتش را آغاز کرده است. کتاب درسی مبانی کامپیوتر و انفورماتیک که در همین سال تألیف شد شاید هنوز در خاطره خیلی‌ها مانده باشد.
کتابی که تصویر خوارزمی با رنگ آبی روی جلد آن نقش بسته بود. رویکرد این کتاب بیش‌تر برنامهنویسی بود. در سال 1380 این کتاب بازنگری شد. در تألیف جدید سیستم عامل و نرم افزارهای کاربردی به آن افزوده شد. علاوه براین، کتاب کار نیز در کنار کتاب درسی به دانش‌آموزان ارائه شد.
امسال این کتاب مجدداً بازنگری می‌شود. هدف از بازنگری علاوه بر به روزرسانی برنامه درسی و افزودن نرم‌افزارهای جدید، توجه به افزایش مهارت عملی دانش‌آموزان است. رویکرد عمده در کتاب جدید رویکرد عملی است.
همین بازنگری را بهانه‌ای قراردادیم تا با ویدا ممتحنی، کارشناس مسئول گروه و فرح نجفی کارشناس تلفیق برنامه درسی IT گفت و گو کنیم؛ از ضرورت گسترش برنامه درسی کامپیوتر، نگرش‌های مختلف به آموزش رایانه و برنامه‌هایی که دارند و از هر درسی سخنی.
الان در کلاس‌های کامپیوتر خیلی از دانش‌آموزان ممکن است مطالب ارائه شده را بدانند. حتی ممکن است دانش‌آموزانی باشند که سطح سواد کامپیوترشان از معلم بالاتر باشد.
می‌خواهم بگویم که الان یک اختلاف سطح عمیق در بین دانش‌آموزان در درس رایانه وجود دارد. ممکن است دانش‌آموزان کلاس را رها کنند یا نظم کلاس را به هم بزنند و برای معلم مشکل ایجاد کنند. فکر می‌کنید برای رفع این مشکل چه باید کرد؟ در شرایط فعلی چاره چیست؟ چند تألیفی؟ یا بازگذاشتن دست معلم در تدریس و انتخاب محتوا؟
ممتحنی: کاملاً درست است. الان در بعضی از موارد سطح اطلاعات دانش‌آموزان از معلمان بالاتر است. به همین دلیل ما در کتاب کار دانش‌آموز در ویرایش سال 86 فعالیت‌های اختیاری گذاشته‌ایم. 18 فعالیت و کارگاه در سطوح مختلف طراحی شده است که دانش‌آموزان و معلمان می‌توانند با توجه به سطح دانش‌آموز 14 تا از این فعالیت‌ها را انتخاب و کار کنند تا بدین ترتیب مشکل این اختلاف سطح تا حدی حل شود.
نجفی: علاوه براین، در ابتدای کتاب درسی هم اشاره شده است که در وب سایت گروه درسی رایانه، یک سری فعالیت طراحی شده است که دانش‌آموزان و معلمان می‌توانند این‌ها را به صورت فعالیت تکمیلی انجام دهند.
خود دبیران هم می‌توانند فعالیت‌هایی را که مناسب می‌دانند، به ما ارائه کنند و در سایت به نام خودشان در بخش موضوع مربوط درسی ثبت کنیم. دانش‌آموز می‌تواند در کنار فعالیت‌هایی که در کتاب کار هست، این فعالیت‌ها را انتخاب کند و انجام دهد. با این تدابیر دست معلمان را باز گذاشته‌ایم.
- این مشکل صرفاً در مسائل عملی نیست. در مباحث نظری هم این اختلاف سطح وجود دارد.
نجفی: مباحث نظری کتاب درسی برای همه دانش‌آموزان ثابت است. طبیعی است که ممکن است برای عده‌ای از بچه‌ها خسته کننده باشد. این جا یک سری فعالیت‌های تکمیلی را پیش‌بینی کرده‌ایم که دبیر می‌تواند از دانش‌آموزان قوی‌تر بخواهد که وقتشان را بیش‌تر روی این فعالیت‌ها بگذارند.
- شاخص‌های تدوین کتاب درسی رایانه چیست؟ چه پارامترهایی در نظر گرفته می‌شود؟ خروجی باید چه مهارت‌هایی داشته باشد؟
ممتحنی: ببینید طی بازخوردها و نظراتی که در گردهمایی سرگروه‌های رایانه استان‌ها در دبیرخانه راهبری کشوری رایانه گرفته‌ایم، مشخص شده است که نیاز دانش‌آموزان ریاضی ما در حال حاضر بیش‌تر برنامهنویسی و الگورتیم‌نویسی است.
البته برنامه درسی ما در حال حاضر به مرحله‌ای رسیده است که باید ارزش‌یابی پایانی شود. عمر اجرایی‌اش را گذرانده و باید یک ارزش‌یابی پایانی روی این برنامه انجام شود و نیازهای جدید دانش‌آموزان و معلمان مشخص شود.
ممکن است نتیجه ارزش‌یابی پایانی این باشد که برای دانش‌آموزان ریاضی – فیزیک همان برنامهنویسی را آموزش بدهیم و اگر بتوانیم این درس را به پایه‌های پایین‌تر ببریم می‌توانیم نرم‌افزارهای عمومی را تدریس کنیم.
- عمر مفید کتاب را چند سال در نظر گرفته‌اید؟
نجفی: 3 تا5 سال برای دروس دیگر است، ولی برای کتاب ما نهایتاً 3 سال است.
- فکر نمی‌کنید با توجه به پیشرفت علوم رایانه‌ای این مدت زیاد است؟ علم کامپیوتر به سرعت در حال گسترش و تغییر است؟
ممتحنی: در واقع یک سال باید باشد. ولی در یک سال ما نمی‌توانیم کتاب را تغییر دهیم. دفتر چاپ و توزیع مشکلات و محدودیت‌هایی دارد، می‌خواهد کتاب‌ها به موقع به دست دانش‌آموزان برسد. بعضی وقت‌ها سفارش چاپ کتاب یک سال قبل گرفته می‌شود.
به همین دلیل است که یک عمر مفید بیش از حد انتظار در نظر گرفته شده است. برای کتاب رایانه 3 سال هم خیلی زیاد است.
- شما نمی‌توانید به سمت محتوای الکترونیکی حرکت کنید؟ چون قاعدتاً کلاس بایستی در سایت برگزار شود، می‌توانید محتوا را از طریق سایت اینترنتی گروه ارائه دهید و به سرعت به روزرسانی را انجام دهید. یا حداقل می‌توانید تغییرات را در سایت اعلام کنید و اصلاحات کتاب را آن‌جا بیاورید.
ممتحنی: در حال حاضر سیاست کلی سازمان پژوهش تهیه بسته آموزشی شامل کتاب‌درسی، کتاب کار، CD آموزشی و ... برای دانش‌آموزان است. برای کتاب کار دانش‌آموز مبانی علم رایانه نیز در نظر است که CD آموزشی برای فعالیت‌های عملی تهیه شود و همراه کتاب درسی و کتاب‌کار در اختیار دانش‌آموزان قرار گیرد.
امیدواریم دفتر تکنولوژی آموزشی سازمان که مسئول تهیه CDها و فیلم‌های آموزشی است، همکاری لازم را نموده و به موقع این CDها را تهیه کند.
نجفی: در زمینه به روزرسانی از طریق سایت تا جایی که ساختار اصلی کتاب را تغییر ندهد، می‌توانیم. برای مثال در زمینه فعالیت‌های کتاب کار توضیح دادم. ولی مسلماً ساختار کتاب و محتوا را نمی‌توانیم تغییر دهیم. ضوابطی است. این اصلاحات باید تأیید شود.
- پس از سایت اینترنتی صرفاً به عنوان مکمل برنامه درسی استفاده می‌کنید؟
نجفی: بله و به علاوه برای ارتباط بیش‌تر با مخاطبان، اولیا، معلمان، صاحب‌نظران از سایت استفاده می‌کنیم. یعنی سایت در عین حال ابزار ارتباط دوسویه شما با مخاطبان است؟ نجفی : بله. بستر خیلی مناسبی برای ارتباط است. پیشنهادها، مقالات، نظرات اصلاحی که بخش عمده‌ای از آن از طریق سایت به ما رسیده جمع‌آوری شده و همه در تغییر و ویرایش جدید کتاب لحاظ شده است.
ممتحنی : در سایت علاوه بر فعالیت‌های آموزشی یک بانک سؤال هم داریم که دانش‌آموزان و معلمان می‌توانند استفاده کنند.
نجفی: نرم‌افزار‌ها و مطالب به روز و جدید را در قالب مقالات آموزشی در سایت ارائه می‌کنیم.
- کامپیوتر به سرعت در حال گسترش است. نیاز به آموزش عمومی کامپیوتر انکارناپذیر است. آموزش و پرورش ما در این زمینه شاید از بسیاری از کشورهای دنیا، بلکه از برخی مشتریان خود، یعنی دانش‌آموزان نیز تا حد زیادی عقب‌افتاده است. الآن آموزش رسمی رایانه تنها برای بچه‌های ریاضی- فیزیک آن هم تنها در آخرین سال تحصیلشان ارائه می‌شود. در این خصوص لازم است آموزش و پرورش چه اقدامی بکند؟
ممتحنی: ما هم ضروری می‌بینیم که بچه‌ها آموزش این درس را از همان دوره ابتدایی شروع کنند، ولی امکانات و شرایط به ما اجازه این کار را نمی‌دهند. ولی بررسی‌هایی در حال انجام است که آموزش را از دوره راهنمایی شروع کنیم یا حداقل به پایه اول بیاوریم.
- چرا این کار انجام نمی‌شود، فکر نمی‌کنید دیر شده است؟
ممتحنی: برای این کار مدارس باید تجهیز شوند. معلمان آموزش ببینند. این‌ها باید برنامه‌ریزی شود تا آموزش از پایه‌های پایین‌تر شروع شود.
- پس منتظر فراهم شدن شرایط خواهید ماند؟ مدارسی که امکانات دارند چه؟ باید صبر کنند که مدارس دیگر به پای آن‌ها برسند؟
ممتحنی: در حال حاضر سندی را به عنوان راه‌های برنامه آموزشی ICT تهیه کرده‌ایم که آموزش ICT را از پایه اول ابتدایی شروع می‌کند تا پایان دوره متوسطه.
این سند در حال حاضر برای اجرا به صورت فوق برنامه در نظر گرفته شده ا ست. همان‌طور که گفتید امکانات مدارس فرق می‌کند. سطح سواد کامپیوتر دانش‌آموزان هم متفاوت است. ما این برنامه آموزشی را به صورت فوق برنامه آماده کرده‌ایم تا حداقل مدرسه‌ای که امکانات و توان دارد از برنامه استفاده کند. رئوس مطالب و راهنما برای پایه‌های مختلف تهیه شده است که خود مجریان در مدارس براساس رئوس مطالب محتوای مناسب را تهیه می‌کنند.
نجفی: علاوه بر این در پایه اول دبیرستان درس رایانه به صورت یک درس اختیاری ارائه شده است. کتاب راهنمای معلم تهیه شده است. رویکرد درس عملی است و مدارسی که امکانات دارند می‌توانند از این برنامه استفاده بکنند.
- کامپیوتر هدف است یا ابزار و در آموزش آن چه رویکردی را باید در پیش گرفت؟
نجفی: الآن بحث تلفیق آموزش کامپیوتر با سایر دروس مطرح است. یعنی نه به صورت یک درس مستقل و با عنوان مستقل، بلکه در خلال آموزش دروس دیگر.
- یعنی کامپیوتر ابزاری باشد برای آموزش، همان‌گونه که کتاب درسی ابزاری برای آموزش است.
نجفی: در برخی مدارس که امکانات کامپیوتری مجهزی دارند، عملاً این کار اتفاق می‌افتد. برای مثال دبیر هر درسی فعالیت‌هایی را از کار تحقیقی در اینترنت تا تهیه پاورپوینت یا یک برنامه کامپیوتری مرتبط با درس به بچه‌ها می‌دهد.
در حین انجام فعالیت، دانش‌آموزان نکات مرتبط را هم یاد می‌گیرند. یعنی فکر می‌کنم که به مرور شاید به جایی برسیم که لزوم وجود یک عنوان درسی مستقل به نام آموزش رایانه دیگر احساس نشود. بچه‌ها خیلی زودتر با اصول کامپیوتر آشنا می‌شوند. الآن در مدارس بایستی کاربردش را ببینند. تصور می‌کنم بحث آموزش تلفیقی کامپیوتر با سایر دروس در آینده بیش‌تر مطرح شود.
- این نگرش ابزاری در کتاب جدید چه جایگاهی دارد؟ ظاهراً شما در حال حاضر کتاب را بازنگری کلی کرده‌اید؟
ممتحنی: در کتاب فعلی کلیات کامپیوتر مطرح شده است. آن مفاهیمی که دانش‌آموزان باید به صورت کلی در مورد کامپیوتر بدانند آورده شده است و چون استفاده‌کنندگان کتاب، دانش‌آموزان پایه سوم ریاضی- فیزیک هستند، در دو فصل پایانی کتاب الگوریتم و برنامهنویسی را هم آموزش داده‌ایم.
تا سال گذشته زبان برنامهنویسی QBasic بود و برای سال 86،Visual Basicرا جایگزین کرده‌ایم. چون الآن بچه‌ها خیلی راحت‌تر می‌توانند با زبان‌های Visual ارتباط برقرار کنند. امکانات این زبان‌ها بیش‌تر است و فراگیرتر هستند.
معلمان ما حتماً باید دوره‌های آموزش Visual Basic را بگذرانند و حتماً به برنامهنویسی به این زبان تسلط داشته باشند که بتوانند کتاب جدید را تدریس کنند.
نرم‌افزارهای جدید مثل آفیس 2003، ویندوزXP را هم در کتاب کار به صورت فعالیت‌هایی به بچه‌ها ارائه خواهیم داد.
نجفی: رویکردی که در کتاب کار سال 86 داریم، دقیقاً همان رویکرد ابزاری است که گفتید. فعالیت‌ها برای آموزش مطلق word ،windows، اینترنت و ... نیست. طراحی فعالیت‌ها به‌گونه‌ای بوده است که حالت کاربردی داشته باشد. برای مثال دانش‌آموز می‌آموزد که تهیه یک بروشور در word چگونه است. طی این فرآیند word را هم یاد می‌گیرد. یا نموداری را برای مسئله فیزیکش رسم می‌کند و طی آن اکسل را یاد می‌گیرد.
ممتحنی : براساس بازخوردهایی که خواهد آمد در نظر داریم کتاب را در سال 87 مجدداً بازبینی کنیم.
نجفی: ما منتظر نظرات دانش‌آموزان، معلمان، اولیا و کارشناسان هستیم که در ویرایش سال 87 این‌ها را اعمال کنیم.
علاوه بر این، به محض آن که نتایج ارزش‌یابی پایانی این کتاب (که در حال انجام است) مشخص شد ممکن است براساس نتایج، محتوای کتاب را به کلی تغییر دهیم. این روند ادامه دارد و خواهد داشت. این کتاب ممکن است الآن جوابگو باشد و سال دیگر نباشد.
